Schyłek pradziejów (8000 - 3000 p.n.e.)

Najdawniejsi mieszkańcy Sudanu
       To właśnie rozległe płaskowyże Afryki Wschodniej były kolebką gatunku ludzkiego. Dzięki badaniom archeologicznym wiemy obecnie, iż najwcześniejsze ślady pobytu praczłowieka nad Środkowym Nilem sięgają 500.000 lat. - tak bowiem datowane są, pojedyncze zaledwie, znaleziska kamiennych pięściaków aszelskich, charakterystycznych dla grup neandertalczyków. Około 40.000 lat temu, wraz z pojawieniem się homo sapiens , na terenach dzisiejszego Sudanu rozpoczyna się późna faza starszej epoki kamienia. Skrajnie suchy i chłodniejszy od dzisiejszego klimat sprawił, iż osadnictwo ludzkie skupiło się w pobliżu rzek - Błękitnego Nilu i Atbary. Wśród narzędzi kamiennych, głównego wyróżnika kultury materialnej tego okresu, dominować zaczęły mikrolity - niewielkie ostrza krzemienne, zbrojniki geometryczne i skrobacze.

Początki ceramiki
       Pomiędzy 10.000 i 8.000 lat p.n.e., tzn. u schyłku ery plejstoceńskiej i we wczesnym holocenie, miała miejsce kolejna fala głębokich zmian klimatycznych, które spowodowały relatywne ocieplenie i zwiększenie poziomu opadów. W rezultacie tego Środkowy Sudan znalazł się wówczas w strefie subsaharyjskiej sawanny, a fauna i flora tego obszaru przypominała występującą dziś na południu Sudanu. Spora część dotychczas nieprzyjaznych terenów stała się ponownie dostępna dla kolonizacji, prowadzonej tak z południa, jaki i z północy, a także z odleglejszych pustynnych oaz. Model ówczesnej gospodarki przyswajalnej oparty był na eksploatacji środowiska w pobliżu rzek i zbiorników wodnych przez niewielkie społeczności mezolityczne, zamieszkujące sezonowe obozy i półstałe osady. Podstawą wyżywienia było myślistwo, rybołówstwo, zbieractwo owoców i dzikich zbóż. Na stanowiskach kultury wczesnochartumskiej, jak Saqqai koło VI katarakty czy Chartum-Szpital, znaleziono fragmentów najstarszych naczyń glinianych, które pojawiły się tam nawet wcześniej, niż w Egipcie. Zastosowany do dekoracji tej ceramiki motyw - ryte liniami faliste, uzupełniane nakłuwanymi punktami - stanie się później charakterystyczny dla całej strefy południowosaharyjskiej od Mauretanii po Kenię.
       W tym samym okresie na północy, na terenach Dolnej Nubii pojawiły się grupy ludzkie wysoce wyspecjalizowane w wybranych metodach zdobywania pożywienia. Zamieszkujący rejon 2 katarakty łowcy tzw. kultury arkińskiej polowali głównie na duże ssaki sawanny. Pomiędzy IX i schyłkiem VII tysiąclecia p.n.e. rozwinęła się także kultura Qadan, bazująca na zbieractwie mięczaków i rybołówstwo, a zatem uzależniona od ekosystemu dolin rzecznych, zaś w porze wilgotnej - od okresowo występujących bagien i stawów.

Pierwsi hodowcy
Na przełomie VI i V tysiąclecia p.n.e. następuje drugi etap schyłku pradziejów północnego Sudanu - pogłębia się wówczas dwutorowy rozwój cywilizacyjny tego obszaru. W rejonie Wadi Halfa ludność kultury Abkan zamieszkuje wówczas duże osady, rozlokowane wśród wąwozów i starorzeczy Doliny Nilu. Wprawdzie na abkańskich stanowiskach znaleziono nieliczne kości zwierząt domowych, jednak podstawą bytu były tam nadal tradycyjne myślistwo i zbieractwo.
       Natomiast w Sudanie centralnym rozpowszechnia się na znaczną skalę hodowla udomowionych zwierząt (bydło, owca, koza). Tradycję tę wprowadzają niewielkie społeczności, migrujące wzdłuż biegu Nilu z egipskiej Pustyni Zachodniej. Kulturę tę określa się mianem neolitu chartumskiego, a najbardziej charakterystycznym jej elementem jest niewątpliwie doskonałej jakości ceramika, poza tym kościane harpuny, a także pracochłonne w wykonaniu przedmioty z kamienia gładzonego, jak głowice maczug czy palety kosmetyczne.
       Wprawdzie na powierzchni naczyń czytelne są odciski ziaren sorgo czy prosa, a na terenie osad notowano liczne znaleziska żaren i rozcieraczy, nie stanowią one jednak żadnego dowodu na intencjonalną uprawę zbóż, jako że równie dobrze mogą jedynie poświadczać wykorzystanie na szeroką skalę dziko rosnących gatunków. W każdym razie, z terytorium Sudanu podstawy neolitycznej gospodarki wytwórczej rozprzestrzenią się wkrótce w głąb kontynentu afrykańskiego.
       Poza centralnym Sudanem, w 2 połowie V tysiąclecia neolityczni hodowcy docierają również w okolice na południe od III katarakty. Tamtejsze cmentarzyska robią wrażenie swymi rozmiarami, składają się bowiem z setek przykrytych niewielkimi kopcami grobów. Na nekropoli w Kadruka przynajmniej jeden z pochówków, wyjątkowo duży i bogato wyposażony, położony w centralnej partii terenu, mógł należeć do przywódcy plemiennego.

Neolityczne społeczeństwo
       Neolit wprowadził fundamentalne zmiany w ewolucji cywilizacyjnej tego regionu. Prowadzone przez poznańskich archeologów od ponad 30 lat badania położonego około 20 km na północ od Chartumu stanowiska w Kadero, gdzie zlokalizowano osadę i rozległe cmentarzysko kultury neolitu chartumskiego, stwarzają niepowtarzalną możliwość oceny różnych aspektów życia ówczesnej społeczności pasterskiej.
       Odsłonięto ponad 200 pochówków, a ich zróżnicowanie pod względem bogactwa wyposażenia pozwala zrekonstruować strukturę społeczną grzebanej ludności. Zdecydowana większość grobów zawierała ubogie wyposażenie lub nie posiadała go wcale. Jednak niewielki procent stanowiły pochówki zamożniejsze, skupione w wydzielonym miejscu cmentarzyska. Zmarłym składano do grobów doskonałej jakości ceramikę (w tym charakterystyczne, dzwonowate puchary, bogato zdobione ornamentami geometrycznymi, zapewne używane w rytuałach pogrzebowych) oraz ozdoby, wykonane z kości słoniowej, zeolitu, ryolitu, karneolu, a także - importowanych z odleglejszych terenów, np. znad Morza Czerwonego - malachitu i muszelek. Oznaką władzy były też zapewne maczugi o kamiennych głowicach. Bogate pochówki dzieci wskazują, iż przynależność do elity społecznej była dziedziczona.
       Podobne zróżnicowanie społeczne charakterystyczne jest także dla późnego neolitu i zaobserwować je można choćby na cmentarzysku z 1 połowy IV tysiąclecia p.n.e. w Kadada.